| | | | |
FRYSZTAK
Położenie Frysztaka
Frysztak położony jest na wzgórzu nad doliną Wisłoka, który wije się pośród wyniosłości Pogórza Strzyżowsko - Dynowskiego, przy drodze Rzeszów - Jasło.
Obronny charakter dawnego miasteczka jest wciąż czytelny, a nazwa sąsiadującej z nim od południa wsi Twierdza mówi sama za siebie.
W dalszej perspektywie na płn. - zach. wznosi się najwyższa w okolicy, owiana legendą góra Chełm (534m. n.p.m.). Na wschodzie w długim paśmie wzniesień króluje Czarnówka.
Pośród malowniczego pejzażu Pogórza, Frysztak jest akcentem niezwykłym, budzącym podziw przybysza.
Miejscowość ta ma nie tylko bogate, burzliwe dzieje, ale i obecnie może zaimponować prężnością, schludnością i obiecującymi perspektywami rozwoju.
Na przedpolach Frysztaka rozciąga się granica Czarnorzecko - Strzyżowskiego Parku Krajobrazowego, który chroni i udostępnia dla turystów bogate zasoby przyrody, wspaniałe krajobrazy i znajdujące się na tym terenie dziedzictwo kultury.
|
|
Początki miasteczka
Początki Frysztaka sięgają przypuszczalnie XII w. Po raz pierwszy Frysztak wymieniony był w dokumencie Bolesława Wstydliwego wydanym w roku 1259, który nadał osadzie prawo magdeburskie. W 1277 roku, tenże król potwierdza włości nadane klasztorowi cystersów w Koprzywnicy przez biskupa Krakowskiego Wincentego Kadłubka.
Pierwotnie miasteczko położone było nad Wisłokiem u stóp wzgórza. Po drugim najeździe Tatarów w XIVw. zostało ono spalone. Do dziś to miejsce zwie się Pogorzałami. Mieszkańcy przenieśli się na wzgórze zakładając warownię, od której wieś podmiejska otrzymała nazwę Twierdza.
Twierdza miała bronić miasta, a w zarazem szlaku drogowego, który wzdłuż rzeki Wisłok ciągnął się na południe ku Jasłu, Bieczowi, Dukli i dalej na Węgry.
|
|
Nazwa Frysztaka
Według dokumentu z 1277 roku mieszkańcy miasteczka byli uwolnieni od danin i robót, od stróży, narąbu, powozu, oddawania krowy, owcy i szynki, oprócz wypraw wojennych. Do budowania lub naprawiania zamków nie musieli być zmuszani. Uwalnia również od sądów urzędników królewskich, a zezwala na odprawianie sądów przez opata cystersów, do których miasteczko należało.
Dla tych wolności otrzymała miejscowość miano wolnego miasta "Freistadt" (pisane w dokumentach "Freinstadt" lub "Frysztat") z czego spolszczona została do nazwy "Frysztak".
Niemieckie brzmienie nazwy miasta ma swoje uzasadnienie, otóż ubytki ludności, spowodowane najazdami Tatarów uzupełnione zostały osadnikami niemieckimi. Najwięcej przybyło ich za panowania Kazimierza Wielkiego.
|
|
Czasy szlacheckie
W 1474 r. Frysztak został kompletnie zniszczony przez wojska króla węgierskiego Macieja Korwina. Celem dźwignięcia miasta z upadku, król uwalnia je na okres 3 lat od wszelkich danin i ciężarów.
Największy rozkwit miasta przypada na okres XVI - XVII w., a nawet XVIII w. Mimo licznych klęsk, które go wówczas nawiedzały (mrozy - 1524, głód i mór - 1525, grad - 1574, susza - 1586)
Miasteczko było obszerne ale drewniane. Już w XV w. posiadało zamek. Były tu też dwa młyny, dwa blichy, łożnia, magle i szkoła. Miasteczko posiadało prawo do cotygodniowego jarmarku.
W okresie "potopu" 1656 r. Miasto zostaje zniszczone przez Szwedów a rok później zrujnowane przez wojska Rakoczego.
|
|
Frysztak pod zaborami
W poł. XVIII w. Rynek miał kształt prostokąta, na jego środku stał ratusz wsparty na siedmiu słupach, w którym znajdował się tymczasowy areszt. Na płn. od rynku stał kościół parafialny, wokół drewniany cmentarz, plebania i szpital dla ubogich. Domy w miasteczku budowane były z grubych okrąglaków o dachach spadzistych z podcieniami na drewnianych słupach.
W latach 1805 i 1890 miasteczko trawi okrutny pożar. Latem 1831 r. I w 1875 r. Panowała we Frysztaku epidemia Cholery. Po pożarze w 1890 r. Przeprowadzono regulację ulic, poszerzono je w prostej linii, wybudowano nowe, piętrowe domy kryte dachówką.
Frysztak słynny był przede wszystkim ze sprzedaży trzody i bydła. W 1891 r. Założono Towarzystwo Kasynów, a w 1892 r. Ochotniczą Straż Ogniową.
W roku 1914 zarządzono w Galicji powszechną mobilizację i wielu mieszkańców Frysztaka znalazło się w szeregach armii austryjackiej. 25 IX 1914 r. Do Frysztaka wkroczyły wojska rosyjskie.
|
|
Mniejszość żydowska
W XVII w. Przybywają do miasta Żydzi, początkowo zajmują dzielnicę zwaną piekłem na tyłach miasta, z czasem jednak coraz więcej zamieszkuje ich wokół rynku. Zdecydowana większość Żydów zajmowała się handlem, byli też wśród nich rzemieślnicy.
W 1890 r. Spłonęło 16 domów, bożnica, dom modlitwy Żydów, izraelicki szpital ubogich, sklepy i składy. Od tej pory Żydzi zajęli miejsca przednie w rynku, katolicy zaś zakątki boczne i tyły.
|
|
Okres międzywojenny
Walki toczone w 1920 r. Ujemnie odbiły się na życiu miasteczka, spowodowały pogorszenie się sytuacji materialnej. Rosyjscy żołnierze rabowali sklepy, magazyny, rekwirowali żywność, zabierali cenniejszeprzedmioty, dopuszczali się gwałtów i zabójstw. Po odzyskaniu niepodległości miasto z trudem usuwało ślady walk. Odbudowa zrujnowanych domów trwała przez wiele lat. W 1921 r. Zlikwidowano we Frysztaku urząd podatkowy, co wpłynęło na zmniejszenie znaczenia miasta. W 1932 r. Frysztak utracił prawa miejskie..
|
|
II wojna światowa
W czerwcu 1939 roku Frysztak ujęto w wykazie miejscowości wczasowych. Dawało to nadzieję na dalszy rozwój gospodarczy i kulturalny oraz wzrost stopy życiowej jego mieszkańców. Niestety przekreślił ją wrzesień 1939r. W rejonie Frysztaka oddziały Armii Karpaty stoczyły walkę z Niemcami. Okupacja to najtragiczniejszy okres w dziejach Frysztaka. Hitlerowcy utworzyli tu getto, następnie dokonali eksterminacji Żydów. Część z nich trafiła do obozu zagłady w Bełżcu. We Frysztaku istniał też, choć krótko, obóz pracy przymusowej. Więźniowie byli zatrudnieni głównie przy budowie niemieckich instalacji wojskowych w Stępinie.
Mieszkańcy Frysztaka brali czynny udział w ruchu oporu, Obwodowi AK w Krośnie podlegała frysztacka placówka "Fiołek". Miała ona na swoim koncie szereg akcji, głównie wywiadowczych i dywersyjnych.
Pod koniec sierpnia 1944r. Frysztak znalazł się na linii frontu, która utrzymała się do połowy stycznia 1945r. Podczas walk Frysztak został w znacznym stopniu zniszczony. W gruzach legły m.in. zabytkowe kamieniczki z XIX wieku.
Z ogólnej liczby mieszkańców Frysztaka, wynoszącej w 1939r. 1652 osoby, w 1945r. Zostało 545 mieszkańców. Ponad 70% ludności zginęło, byli to przede wszystkim Żydzi.
|
|
Czasy PRL-u
Administracyjnie gmina Frysztak należała w latach 1944 - 1950 do powiatu krośnieńskiego. W 1954 rozpoczął działalność reaktywowany powiat Strzyżowski w granicach którego znalazła się Gromadzka Rada Narodowa Frysztaka.
W 1973 r. Rozpoczęły działalność większe terytorialnie jednostki administracji państwowej czyli urzędy gmin. Jedną z 5 gmin powstałych w powiecie Strzyżowskim była gmina frysztacka.
Mieszkańcy Frysztaka dwukrotnie starali się o przywrócenie praw miejskich - po raz pierwszy w 1952 r. I w 1975 r. Nie odniosło to pożądanych skutków.
Frysztak mimo braku praw miejskich posiada charakter miasteczka i stanowi ośrodek gospodarczo - kulturalny.
|
|
| | | | | | |